Cumhuriyetten Önceki Sanayinin Durumu

Elazığ sanayi tarihi oldukça köklü ve eskiye dayanmaktadır. Elazığ’ın Cumhuriyetten önceki döneme ait sanayisini incelerken ilin geçmişini teşkil eden Harput’un sanayi durumuna bakmak gerekmektedir. Harput, XIX.uncu yüzyıl sonlarına kadar hatta XX. Yüzyıl başlarında önemli bir ticaret merkezi olma yanında imalatta, her sınıftan faaliyet gösteren çeşitli meslek kuruluşları şeklinde teşkilatlanmış bir yapıya sahiptir. Ticaret hanları, 850’ye yakın ticarethane, faal ticaret kervanları ve iyi ahlak sahibi esnafıyla tanınmış bulunmaktadır.
Öyle ki, Dersaadet Ticaret Gazetesi kayıtlarına bakıldığına Ülkemizde ilk kurulan Ticaret Odalarından birinin Harput’ta olduğu görülmektedir. 1884 yılı olarak tescillenen Harput’taki ilk Ticaret Odası’nın kurucu başkanlığını Sena Kerim Efendi ve 12 kişiden oluşan yönetim kurulunun ise farklı meslek dallarında yer alan esnaflardan oluştuğu kayıtlarda bulunmaktadır.
Bu dönemde, dokuma ve giyim sanayi ile el sanatları sanayi malları imalı ile ilgili faaliyetler göze çarpmaktadır. Hemen hemen her evde pamuk ipliği yapmaya elverişli çıkrıklar ve yine her evde dokuma kuyuları denilen ev tezgahları mevcuttur. Özellikle ev tezgahlarından giyimde kullanılan çuha (has yünden yapılan maruf kumaş) bezleri dokunduğu gibi kullanılır veya çok rastlanan şekliyle bu bezlerin üzerine basmacılık ve desencilik uygulamaları da yapılmak suretiyle civar illere de satılırdı.
Öte yandan, debbağcılık (derilerden meşin, sahtiyan, kösele vs.) yapan 30 -35 imalathane mevcut olup bunların tetir, mazı ve nar kabuğu kullanılmak suretiyle meşin ve sahtiyan (tabaklanmış olan cilalı deri, bilhassa keçi derisi) işleri yapıldığı, bilhassa kırmızı olanlarının Rusya’ya ihraç edildiği Elazığ 1. Ekonomi Kurultayı Kitabı’nın sanayi tarihi bölümünde yer almıştır.
Küçük çaplı bu imalatlar devam ederken ilk sanayi kuruluşu ipek imalatı yapan Hüsrevin İpek Fabrikası’dır. 60-70 işçiyi istihdam eden bu iş yerinde ipek mevsiminde işçi sayısı 300-400 kişiye kadar çıkardı. Ayrıca fabrikaya bağlı bir boyahanede bulunmakta ve dokunan Çıtara (bir ipekle üç pamuktan mürekkep karışımından meydana gelen bir nevi kumaş) ve kutu içi çarşaflar iç piyasaya arz edilirdi.
Dokuma sanayinde 1900 yıllarındaki küçük çaplı tezgahlarda ipekten çarşaf ve kumaş, pamuk ipliğinden bezler dokunmakta iken bu imalat 1911 yılında Amerika’dan getirilen demirden mamül el ile çalıştırılan tezgahlarla büyük ölçekli hale gelmiş, böylece o günün şartlarına göre bu yeni imalat sistemiyle çalışan Beş Kardeşler (Bugünkü Öğretmenlerevi Karşısı) İpek ve İplik Fabrikası (Bugünkü Çimento Fabrikası Karşısı) adı ile anılan fabrika kurulmuştur.
Fabrika, ipekli ve pamuklu kumaşları imal eden iki kısımdan meydana gelmekte idi. Birinci kısımda sekiz adet demir tezgahta ipekli kumaşlar, ikinci kısımda ise 130 adet tahta tezgahta pamuklu kumaşlar imal edilmekteydi. Ayrıca fabrikada bir adet boyahane ile 3 adet elektrik motoru mevcut olup, 200 işçi çalışmakta ve burada dokunan ipekli ve pamuklu kumaşlar kalitesinin yüksekliği ile aranıp rağbet görmekteydi.
Devletçe, ordu ihtiyacını karşılamak için 1914-1923 yılları arasında çalıştırılan Beş Kardeşler İpek ve İplik Fabrikası savaştan sonra bir müddet Hususi Muhasebenin elinde kalmıştır. 12.05.1929 tarihinde de Vali Cemal Bey’in öncülüğünde ve Vilayet Hususi İdaresi’nin iştiraki ile Anonim Şirket haline getirilerek işletilmiştir. Ancak 01.12.1931 tarihinde 100.000 TL. sermaye ile ELAZİZ İPEK VE İPLİK T.A.Ş. kurularak bir süre ipek kısmı çalıştırılmış bilahare tasfiyesine gidilmiştir.
Cumhuriyet Dönemi Sanayisi
kapsamaktadır. Cumhuriyetin ilanından sonra, ekonomik kalkınma sorununa yeni çareler aramak ve savaş yetimlerini barındırmak gayesi ile Devletin Elazığ’da kurduğu “Dar’ül İtamı San’at Mektebinde demircilik, kunduracılık tesviyecilik, dokumacılık, trikotaj, marangozluk, mobilyacılık bölümleriyle yedi şube açılmıştır. Burada yetim çocuklara kabiliyetlerine göre san’at öğretildiği gibi halk siparişleri de kabul edilmek suretiyle üretilen malların satışı yapılmakta ve özel teşebbüs himaye görerek özendirilmekteydi.
Cumhuriyet öncesinde ilde kurulan Hüsrevin İpek Fabrikası ile Beşkardeşler İpek ve İplik Fabrikası ilin bu sektörlerde deneyim sahibi olmasına vesile olmuştur. Bu doğrultuda, tek bir şahsa ait olan ŞAYAK KUMAŞ İMALATHANESİ 1929-1930 yılları arasında özellikle orduya dokuduğu Şayak Kumaşları ile başarıya ulaşmıştır. Küçük çapta ve motorlu bu imalathane olan bu tesis, işletme sahibinin motor kayışı altında kalıp ölmesi ile kapanmıştır.
Dokuma ve ipekçilik deneyimi bu kez kamu - özel teşebbüsü birlikteliğinde ELAZİZ İPEK VE İPLİK T.A.Ş fabrikasının kurması suretiyle kendini göstermiştir.
Sektör deneyimi bu kez 09.01.1942 tarihinde 21 kurucu ortak ile Elazığ’ın ilk kooperatif şirketi olan ELAZİZ İPLİK VE DOKUMA KÜÇÜK SAN’AT KOOPERATİFİ’nin kurulması ile kurumsallaşmıştır.
Kooperatif 200’e yakın tezgahta faaliyet göstermekte ve günde ortalama 6000 metre bez ve tril dokumak suretiyle piyasadaki itibarını 20.12.1948 tarihine kadar sürdürmüş ve bu tarihte faaliyetine son verilmiştir. Diğer taraftan Elazığ’ın yeraltı servetlerinden gümüş madeni Keban ilçesinde devletçe 1927 yılına kadar işletilmiş, bu tarihte ara verilen faaliyetlere sonradan 1935 yılında kurulan Etibank, Keban Simli Kurşun İşletmesi olarak faaliyetine devam etmiştir.
Yine 1936 yılında Maden ilçesine bağlı Guleman köyü yakınındaki bölgede bulunan krom cevherlerinin işletilmesi ve krom cevheri olarak yurt dışına satılması amacıyla ŞARK- KROMLARI T.A.Ş. kurularak faaliyetlerine başlamıştır. 1939 yılında ise MAHDUT MESULİYETLİ ŞARKKROMLARI İŞLETMESİ MÜESSESESİ adı altında Etibank Genel Müdürlüğüne bağlanarak krom cevheri üretimi ve 1984 yılında birleştirilerek ETİBANK ŞARK KROMLARI-FERRO-KROM İŞLETMESİ MÜESSESESİ adı altında faaliyetini halen sürdürmektedir. Kuruluş 1998 yılında ETİKROM A.Ş. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ olarak isim değiştirmiştir.
Elazığ’da bağcılığın yaygın olması ve kaliteli şarap imaline elverişli üzüm üretiminin yapılması nedeniyle Tekel İdaresi tarafından 1944 yılında ELAZIĞ ŞARAP FABRİKASI (Bugünkü Akpınar Mahallesinde)kurulmuştur.
Sonraki yıllarda, yine devlet eliyle, 1956 yılında kurulan TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A.Ş. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ’ne bağlı ELAZIĞ ŞEKER FABRİKASI’sı, (Bugünkü OSB Yanı) 1959 yılında işletmeye açılan ELAZIĞ ALTINOVA ÇİMENTO SANAYİİ T.A.Ş FABRİKASI,(Bugünkü Aksaray Mahallesi) 1968 yılında işletmeye açılan ELAZIĞ ET KOMBİNASI 1995 yılında özelleştirilmiş ve daha sonra kapanmıştır. 1970 yılında Sivrice ilçesinde işletmeye açılan AZOT SANAYİ T.A.Ş.ye bağlı ELAZIĞ (SİVRİCE) SÜPERFOSFAT FABRİKASI kurulmuştur.
Yukarıda sıralanan sanayi kuruluşlarından ayrı olarak Elazığ’da o dönemde çeşitli sanayi kollarında faaliyet gösteren ve şehrin eski yerleşim yerlerinde açılmış olan işletmelerden bazıları da şunlardır. 10 Adet oto tamir atölyesi, 12 adet kereste atölyesi, 15 torna atölyesi, 3 adet dökümhane, 20 adet muhtelif tamirhane, 5 adet radyatör tamircisi, 3 adet akü tamircisi ve imalathanesi, 8 adet mozaik ve karo, büz imalathanesi, testi, su kabı, saksı, küp, çömlek imalathaneleri, 2 adet buzhane ve soğuk hava deposu, 1 adet fabrikasyon standartlarında imalatta bulunan kundura imalathanesidir.
Dünyanın sayılı krom yataklarından birinin Elazığ sınırları içerisinde bulunması ve burada çıkarılan krom cevherlerinin işlenmeden ihracı hem ülke ekonomisi, hem de bölge ve Elazığ için büyük ekonomik kayıptı. Bu kaybı gidermek üzere 1977 yılında inşa edilen ETİBANK FERROKROM FABRİKASI işletmeye açılarak yüksek karbonlu ferrokrom üretimine başlanmıştır.
Keban Barajı nedeniyle çok sayıda vatandaşın aldığı istimlak bedelleriyle KEBAN HOLDİNG A.Ş. 1969 yılı içinde üç iştirak olarak kurmuştur.
Bunlar bugünkü havaalanı yolu üzerinde OSB girişinde “ KEBAN HOLDİNG VE ORTAKLARI PLASTİK SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ”,”KEBAN HOLDİNG VE ORTAKLARI BETON SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ” ve “ELAZIĞ BAKIRLARI LİMİTED ŞİRKETİ”dir. Bu şirketlerden ilk ikisinin yatırımı gerçekleştirilmiş, üçüncüsünün ise bakır ve prit rezervlerinin tespiti ile kalınmıştır.
Daha sonra kurulan şirketler ise; “KEBAN HOLDİNG VE ORTAKLARI AĞIN DERİCİLİK SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ”, “KEBAN HOLDİNG VE ORTAKLARI DEMİR-ÇELİK SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ”, “KEBAN HOLDİNG VE ORTAKLARI KÖMÜR SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ”, “KEBAN HOLDİNG VE ORTAKLARI EROK KİMYA SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ”dir.
Elazığ’da bu dönemde, Keban Holding dışında çeşitli sanayi tesislerinin de kurulduğu görülmektedir. Esasen Keban barajının Elazığ’ın sanayileşmesine olan katkılarından biri de yeni sanayi dallarını ortaya çıkarması hususu olmuştur.